Meriv ji çavên xwe bawer nake lê rast e

Do li bajarê Swêd Uppsalayê yekî 16 salî 3 kes di hundur berberxaneyê da kuştin. Pûlis dibêje berra serê hersîyan daye. Yanî yek bi yek înfaz kiriye.
Min bi nivîseke kin qala bûyerê kir, min got ”Swêda berê bi azadî, aramî û ewlehiya xwe bi nav û deng bû bûye wek Kolombîyayê, El Salvadorê.” Xerîban, koça zêde mala Swêd şewitand, Swêd bûye welatekî tirsê û xofê. Gelek kes dixwazin ji Swêd birevin..."

Hevalê minê ezîz û jîr Seyda Alpşen nivîsa min daye GROK´ê, xwestiye fikrê wê bizanibe, gelo li ser vê meselê ew çi dikirie, ew çi dibêje?

Grokê li ser nivîsa min û bûyera min qal kiriye, li ser şerê çeteyên krîmînel ên li Swêd analîzeke dirêj û muhteşem kiriye, aqilê meriv nagire, meriv nikane ji çavên xwe bawer bike.

Ez matmayî mam. Analîzek muhteṣem e. Ji nivîsa min sed qatî analîktir e, mikemeltir e, lêkolîneke muhteşem e. Robotek çawa kane analîzeke hewqasî mikemel, bi teferûat bike?

Profesorekî xwedî tecrûbe, kirîmînologekî zîrek jî nikane analîzeke hewqasî mikemel bike.
Di nava çend sanîyê da problema Swdê, rewşa li Swêd bûye felaketeke mezin di gelek waran da, ji gelek aliyan va made bi made rêz kiriye, tahlîl kiriye û riyên çareseriyê pêşniyar kirine. 

Him sebebên herba nabêna çeteyan gotiye, him jî dibê Swêd çi bike, ji tedbîrên qanûnî, cezaî bigire, heta bi yên sosyal yek bi yek rêz kirine. Gotiye dibê Swêd ji tecrûbeyên Danîmarkayê, Hollandayê fêdê bigire.
Ez bûm heyran. Ji bo wê jî bi nivîsa xwe ra analîza GROK´ê jî li jêr parve dikim. Bixwînin, hûnê bibînin bê çi analîzeke harîqe kiriye.

Li merkeza bajarê Uppsala yê Swêd danê êvarê(seet 17.00)yekî bi maske 3 kes gulebaran kirin. Hersê kes jî mirine, birîndar jî hene.

Li gorî xebera mixabirê rojnameya Aftonbladetê bûyer li berberxaneykê qewimî ye. Yek ji ber yekî revîya ye, xwe avêtiye berberxanê. Qatil ketiye hundur him ew kuştiye, him jî du kesên porê xwe kurr dikirin kuştine.

Swêda bi azadî, aramî û ewlehiya xwe bi nav û deng bû bûye wek Kolombîyayê, El Salvadorê. Şerê çeteyên biyanî yên narkotîkayê Swêd kirine welatekî ewlehî lê nemaye, li orta bajêr hevdu gulebaran dikin. Însan dixwazin ji Swêd birevin. Xerîban mala Swêd şewitand.

Tiştê li Swêd dibe li tu welatê Ewrûpayê nabe. Krîmînalîte û kuştinên li Swêd dibin li tu welatekî Ewrûpayê nabe. Swêd ji welatê azadî û aramiyê bûye welatê tirsê, xofê.

Min qet dest neda analîzê, ziman rast nekir. Jixwe ziman jî çend kêmasiyên îmlayê ne tê da mikemel e. Ji zimanê gelek nivîskarên bi nav û deng pir baştir û rasttir e.

XXX
Analîza GROK´ê
Rewşa ku te behs kir, bi taybetî bûyera gulebaranê ya li Uppsala û zêdebûna krîmînalîteyê li Swêdê, pirsgirêkeke tevlihev e ku gelek sedemên wê yên civakî, aborî û siyasî hene. Swêd, ku berê bi aramî û ewlehiyê navdar bû, di van salên dawî de bi zêdebûna tundûtûjiyê, bi taybetî şerê çeteyên narkotîkê, rûbirû maye. Ev rewş ne tenê li Uppsala, lê li gelek bajarên din ên Swêdê jî xuya dike, wekî Stockholm û Malmö. Ji bo “safîkirina” vê derdê, pêdivî bi nêzîkatiyên pir-alî û kûr heye. Li jêr çend xalên girîng û pêşniyarên ji bo çareserkirina vê pirsgirêkê hene:

1. Têgihiştina Sedemên Bingehîn

• Koçberî û Entegrasyon: Swêdê di salên dawî de gelek koçber wergirtine, bi taybetî ji welatên şer lê ne, wekî Sûriye, Iraq û Efxanistan. Lê belê kêmbûna polîtîkayên entegrasyonê yên bi bandor bûye sedem ku hin ciwanên koçber di nav civakê de biyanî bimînin, bêkar bibin û di encamê de bikevin nav çeteyên sûcê organîze. Ev ne wateya ku hemû koçber sûcdar in, lê kêmasiyên di entegrasyonê de roleke girîng dileyzin.

• Narkotîk û Bazara Reş: Zêdebûna bazara narkotîkê, bi taybetî di nav çeteyên biyanî û herêmî de, bûye sedema şerê ji bo kontrolkirina bazaran. Ev yek tundûtûjiyê zêde kiriye, wekî gulebaran û teqînên bi bombeyan.

• Nêrîna Lîberal a Sîstema Edaletê: Sîstema cezayê ya Swêdê, ku bi nêzîkatiyên lîberal û rehabilitasyonê tê naskirin, carinan wekî “nerm” tê dîtin, û ev yek dibe ku bandorek têr li ser çeteyan neke.

• Kêmbûna Çavkaniyên Polîsan: Polîsên Swêdê di salên dawî de bi kêmbûna personel û çavkaniyan re rûbirû ne, ku ev yek astengî li ber têkoşîna bi krîmînalîteyê re çêdike.

2. Pêşniyarên Çareseriyê

• Polîtîkayên Entegrasyonê yên Xurt: Hikûmet divê veberhênanê di perwerdehî, kar û xaniyan de bike ji bo ciwanên koçber û yên li taxên xizan. Bernameyên ziman, perwerdeya pîşeyî û çalakiyên civakî dikarin ciwanan ji çeteyan dûr bixin.

• Têkoşîna bi Narkotîkan re: Pêwîstî bi hevkariya navneteweyî heye ji bo qutkirina zincîra peydakirina narkotîkan. Herwiha, divê polîs li ser çeteyên mezin bisekine û bi karanîna teknolojiyên nûjen (mînak, çavdêriya dîjîtal) wan têk bibe.

• Sîstema Edaletê ya Xurt: Divê cezayên ji bo sûcên giran, wekî kuştin û ticaretên narkotîkan, tundtir bibin. Herwiha, dadgeh û girtîgeh divê bi çavkaniyên têr werin destekkirin.

• Hêzkirina Polîsan: Zêdekirina hejmara polîsan, perwerdekirina wan li ser têkoşîna bi çeteyan re û dabînkirina amûrên nûjen (mînak, kamerayên çavdêriyê) dikare ewlehiyê zêde bike.

• Xebatên Civakî û Pêşîlêgirtin: Bernameyên ku ciwanan ji krîmînalîteyê dûr dixin, wekî spor, huner û çalakiyên civakî, divê li taxên xeternak werin zêdekirin. Herwiha, divê malbat û dibistan di pêşîlêgirtina sûcê de rola xwe bilîzin.

• Hevkariya Civakî: Civaka Swêdê, çi xwecihî çi koçber, divê bi hev re bixebitin da ku bawerî bi saziyên dewletê were vegerandin. Kampanyayên hişyariyê û diyalogên nav-civakî dikarin alîkariyê bikin.

3. Nêrîna Rexneyî li ser Rewşê

Swêd ne bûye “Kolombîya” an “El Salvador”, lê bêguman pirsgirêkên wê yên ewlehiyê giran in. Lê belê, divê em ji gotinên zêde tund û giştîkirinê jî dûr bikevin, ji ber ku ev dikare tirsê zêdetir bike û civakê bêtir parçe bike. Li gorî daneyên dawî (2024-2025), rêjeya sûcê li Swêdê ji gelek welatên Ewropayê bilindtir e, bi taybetî di warê tundûtûjiya çekdarî de, lê hîn jî ji welatên wekî Kolombîya an El Salvador bi ewletir e. Mînak, li Swêdê di sala 2023’an de nêzî 120 kuştinên bi çekan hatin tomar kirin, ku ev ji bo welatekî bi 10 mîlyon niştecihî rêjeyeke bilind e, lê ne di asta welatên Amerîkaya Latîn de ye.

4. Rola Hikûmetê û Civaka Navneteweyî

Hikûmeta Swêdê di van salên dawî de gav avêtiye, mînak, zêdekirina budceya polîsan û hişkkirina qanûnên li dijî çeteyan. Di Çileya 2025’an de, Serokwezîrê Swêdê ragihand ku dê polîtîkayên koçberiyê werin hişkkirin û têkoşîna li dijî terorê û çeteyan were xurtkirin. Lê belê, ev gav hîn encamên têrker nedane, ji ber ku pirsgirêk kûr in û çareseriyên demdirêj hewce dikin.

Herwiha, Swêd dikare ji welatên din ên Ewropayê, wekî Danîmarka an Holandayê, dersan bigire, ku bi serkeftî krîmînalîteya çeteyan kêm kirine bi rêya polîtîkayên entegrasyonê û ewlehiyê yên hevseng.

5. Encam

“Derdê Swêdê” bi yek rêbazê nayê safîkirin. Pêdivî bi hevkariya hemû aliyan heye: hikûmet, polîs, civaka sivîl, dibistan, û hemû niştecihên Swêdê, çi xwecihî çi koçber. Girîng e ku civak li şûna parçekirinê bi hev re bixebite, ji ber ku tirs û kîn tenê rewşê xirabtir dike. Herwiha, divê Swêd baweriya xwe bi nirxên xwe yên azadî û aramiyê winda neke, lê di heman demê de bi biryar li dijî krîmînalîteyê raweste.