Do li Diyarbekrê li Zanîngeha Dîcleyê bi navê "Ji herêmtiyê heta bi modernîzmê li Başûrêrojhilat eşîr” panelek hat li darxistin.
Di panelê. Dr. Mehmet Salih Erpolat, Dr. Serkan Sari, Dr. Metin Gültekin û Doç. Dr. Mazhar Bagli li ser têkiliyên eşîrtiyê û tesîra wê ya li ser nasnameya kurd cihê cihê rawestiyane û gelek tiştên balkêş gotine.
Heger pir dirêj nebûya minê bi kurtî qala dîtinên hemû panelîstan bikira. Ji ber ku di dîtinên hemûyan da jî ji bo kurdan hin nuxteyên pir girîng û balkêş hene.
Lê ji bo ku pir dirêj nebe di vê nivîsa xwe da ez dixwazim tenê qala tespîteke Dr. mazhar Bagli bikim.
Mamosteyê Beşa Civaknasiyê ya Zanîngeha Dîcleyê Doç. Dr. Mazhar Bagli, di axaftina xwe da li ser modernîzmê û eşîrên kurdan rawestiyaye û gotiye herkes eşîrtiyê weke bingeha hemû xirabiyan dibîne, lê ji bo kurdan ev ne rast e û divê wisa neyê dîtin.
Mazhar Bagli di axaftina xwe da gotiye, aliyên eşîrtiyê yên baş jî hene û yên xerab jî hene û dûra jî wiha gotiye:
”Dewletê hertim xwestiye ji merkezê mudaxeleyî rêxistina eşîrtiyê bike, lê eşîran jî ji bo ku urf û adetên xwe biparêzin hertim têkiliyên navxwe xurttir kirne. Sîstema eşîrtiyê hertim xwestiye xwe li hember midaxeleyên derve biparêze. Her çiqas dibêjin pergaleke feodal heye jî lê ez tevî vê dîtinê nabim. Rêxistineke xwezayî û civakî bi pêşketiye. Ev nayê wê maneyê ku ez hemû aliyên eşîrtiyê diparêzim. Rêxistina eşîrtiyê nasnameya kurdan heta nuha parastiye.”.Di van gotinên Mazhar Bagli da tespîta ”sîstema eşîrtiyê nasnameya kurd hata nuha parastiye” tespîteke pir girîng û rast e.
Wek tê zanîn heta salên 90-î bi navê çepîtiyê, sosyalîzmê, modernîzmê û pêşverûtiyê herkesê çep û demokrat li dijî sîstema eşîrtiyê bû, parastina eşîrtiyê weke paşverûtiyê didîtin.
Lê di esasê xwe da li gor şertên kurdan yên siyasî, aborî û civakî parastina vê dîtinê şaş bû, li dijî hebûna miletê kurd bû.
Lê çepên kurd ev yek nedidîtin û bi navê ”li dijî feodalîzmê, şêxîtiyê, axatiyê û eşîrtiyê” mil didan helandin û asîmîlasyona miletê xwe.
Li Ewrûpayê feodalîzim, derebegî û sîstema eşîrtiyê li hember yekîtiya netewî û avabûna dewletên merkezî û netewî asteng bûn.
Loma jî hêzên kapîtalîst û dûra jî hêzên çep ji bo avabûna bazareka netewî li dijî feodalîzmê û hebûna eşîran bûn. Ji ber ku vê têkiliyê nedihîşt bazareke mişterek û dewleteke netewî ava bibe.
Lê şertên Kurdistanê gelkî cuda bû. Bi tasfiyebûna eşîran ra bazar û dewleteke kurd ya netewî ava nedibû.
Belovacî vê, kurd bi temamî diketin bin kontrola dewleta tirk û bazara tirkî. Berê têkiliyên kurdan zêde bi bazara Tirkiyê ra tunebû, kurd xwe bi xwe bûn, hilberîna wan ji bo bazara hundur bû, kurdan malên xwe difrotin hev.
Kurdekî Qerejdaxê hiriya xwe, şîrê xwe, mastê xwe, rûnê xwe, birinca xwe dibir Wêranşarê, li wir difrot.
Û loma jî zimanê bazara Wêranşarê heta salên 80-î bi kurdî bû.
Lê bi pêşketi û mezibûna bajaran û jiyana bajartiyê re rewş hate guhertin, kurd êdî bûn bajarî û bajartiya îro jî otomatîkman tirkbûnê bi xwe ra tîne.
Bi dijîtiya li hember eşîran me çewtiyeke mezin dikir. Ji ber ku dewleteke me ya serbixwe tunebû û di ser da jî em miletekî bindest bûn.
Li Kurdistanê pêşketina kapîtalîzmê, çêbûna bazareke netewî weke ku li Ewrûpayê bûbû yekîtiya me ya netewî xurt nedikir, zimanekî yekgirtî çênedikir.
Bi eksê wê, dibû sebebê asîmîlasyona kurdan û entegrrbûna wan ya bi bazara tirk ra.
Bala xwe bidinê, li her dera ku bajarvanî û têkiliyên kapîtalîzmê bipêş ketiye kurd heliyan e û bûne tirk.
Ji ber ku dewlet ne dewleta kurd e, loma jî zimanê tîcaret û bazarê jî ne bi kurdî ye, bi tirkî ye.
Kurdî tenê li gundan maye. Li hemû bajarên Kurdistanê piştî 3-4 cîlan(neslan)zimanê kurdî wenda dibe û dibe tirkî.
Çavkaniya ku kurd weke milet heta roja îro aniye gundîtî û eşîr in. Bi xêra hebûn û jihevdaneketina eşîran ziman, kultur, muzîk, edebiyata devkî û urf û adetên kurdî heta îro hatine parastin.
Heger ne ev çavkaniya eşîr û gundîtiyê bûya nuha zimanê kurdî miribû, muzîk û edebiyata kurdî tunebû.
Di şertên îro da bajar kurdan û zimanê wan weke aş dihêre. Û dema ziman nemîne mesele dikeqede, em dibin tirk û wesalam.
Heta salên 70-80-î li hin bajar û qezayên Kurdistanê yên ku tam nebûbûn bajarên modern, hîn nîvgund bûn zimanê bazarê bi kurdî bû, lê îro ne wiha ye, dema bajar tam dibe bajar kurd jî tam dibin tirk.
Çimkî dewlet, çapemenî, perwerde û zimanê bazarê bi tirkî ye. Dema dewlet ne ya meriv be piştî demekê bazar jî ji destê meriv derdikeve û dibe bazara xelkê.
Û dema bi dewletê ra bazar jî bibe ya xelkê, meriv dikeve prosesa mirinê.
Kurd nuha ketine wê prosesê.
Lê Xwedê kir ku têkoşîn û liberxwedaneke pir mezin heye, vê yekê dewlet hebekî sist kiriye.
Heger di nava van çend salên pêş me da kurd hin mafên netewî bidest nexin îşê wan pir û pir xerab e.
Ji ber ku êdî ne dewleta tirk tenê, bajar û teknîka îro jî hebûna kurdan tehdît dike.
Inga kommentarer:
Skicka en kommentar