Li ciyê kar radyoya min tim vekiriye. Rojekê (26. 9. 95) piştî nîvro, radyoya
min wek her tim dîsa vekirîbû û li ser Nicolo Paganînî programek hebû. Him
programê û him jî muzîka wê pir bala min kişand.
Ya rast ev cara pêşî bû ku min navê Nîcolo Paganînî dibihîst û li muzîka wî
guhdarî dikir. Muzîkê ez mes kirim.
Min ev ji xwe ra weke kêmasiyeke mezin dît. Piştî programê min telefonî radyoyê
kir û xwest bi xanima program çêkiribû ra bipeyivim.
Telefona mala wê dan min û min bi şev telefonî mala wê kir.
Mala wê li bajarê Goteborgê bû.
Min jê pirsî gelo ewê kanibe kopiyake wê programê, (ya deng ya jî nivîs) ji min
ra bişîne yan na?
Xatûnê daxwaza min bi kêfxweşî qebûl kir û piştî çend rojan kopiyake teksta
programê ji min ra şand.
Berê min guhdarî kiribû, îcar jî min xwend. Piştî xwendinê min hîn bêtir ji
Paganînî hez kir. Lema jî min biryar da ez wergerînim kurdî û li derkê
biweşînim. Û netîce qismet bû ya Nûdem Wergerê.
Ji ber ku muzîk ji bo programeke radyoyê hatibû hazirkirin, lema jî li gor min
gelek nimûne, teferuatên zêde (ku di axaftinê da dikanin meriv aciz nekin û ji
guh ra gelekî xweş bên) têda hebûn.
Min çend tiştên wiha hewce nedît ku wergerînim. Ez hêvî dikim ku li gel vê kêmasiyê
jî hûnê dîsa jî jê tahm û lezetekê bigirin.
Zinarê Xamo
Muheqeq hin kes hene ku tu carî navê kemanvanê efsanewî, Nîcolo Paganînî
(1782-1840) yê îtalî nebihîstine. Esas di serî da li pêş wî gelek zahmetî
hebûn. Hema di xaniyekî xerabeyê di Kuça Pisika Reş da hatin wî ya dinyayê bi
serê xwe jê ra problem bû. Vê yekê kir ku wî tu carî nikanibû qebûl bikira ku
hin kes rê li ber wî bigrin.
Û tiştekî din yê înterasant jî xaniyê wî yê xerabe li Genua, hema bi qasî
menzîla kevirakî qewetê ji mala Chrîstopher Columpus wê de bû. Helbet divê
milekî merivê bi qewet hebe ji bo ku meriv bikanibe kevirê qewetê bavêje.
Bavê Nîcolo Antonîo, ji lêxistina mandolînê pir hez dikir. Her êvar diçû
meyxana mehelê chîantiyek û masiyekî birajtî dixwest û ji hevalên xwe ra li
mandolînê dixist. Wan jî seranader û stranên gelêrî distiran.
Bavê wî karkirê lîmanê bû. Dema wî xwest Nîcolo Paganînî fêrî mandolînê bike
gelek zahmetî derketin pêş wî. Hercara ku wî çewt lêdixist Paganînî tavilê di
vê çewtiya wî derdixist û ji hêrsan xwe wenda dikir. Erê meriv zane hemû zarok
ji muzîkê ra hesas in, lê yê Paganîn hinekî zêde bû. Ew li hember dengê seeta
dêrê kanîbû kelogirî bibûya û bi qîrîn bicoşiya. Û gava li dêrê dengê orgê
dibihîst hemû laşê wî dilerizî û di xwîdanê da vedigevizî.
Carê hîn pênc salî ye, kemana birayê xwe bi emanetî jê digre, hewqasî di bin
tesîra wê da dimîne ku êdî digihîje deraca xewirandinê û du rojan wer bi cuzbê
dikeve.
Kemana pêşî
Piştî xewirandinê radibin Paganînî ji kemanê bi dûr dixin. Lê ew her dike
nûzenûz û dawiya dawî, bavê wî radibe ji mecbûrî dersa pêşî didê.
Paganînî hewqasî jîr e ku di nav çend rojan da êdî ji kokimê bavê xwe gelekî
jîrtir e. Ji nişka ve fikreke dahiyane tê bavê wî Antonîo:
- Dibe ku Nîcolo jî rojekê wek Mozart bibûya zarokekî mûcîzewî û bi vê riyê wê
malbata xwe jî gelekî dewlemend bikira. Û gava malbat dewlemend bibûya ewê
Antonîo jî êdî bikanîbûya li gorî kêfa dilê xwe ji xwe ra biçûya meyxaneyê; ji
dêlî ku ji sibê hetaanî êvarî li lîmanê bixebitiya.
Ji vê rojê û pêve êdî xelasiya Nîcolo tuneye. Radibe ji Nîcolo Paganîn ra
programeke xebatê ya gelek zahmet hazir dike. Ji sibê hetanî êvarî di odeyekê
da wî hefs dike, heger baş prova neke nahêle tiştekî jî bixwe, Heta gava Nîcolo
Paganîn têra xwe prova dike jî dîsa ji heqaratan xelas nabe, Ji ber ku vê carê
jî wî derdixe ser masa xwarinê (ku ser masê jî tim tije piskiwît û şekir e ) û
hemû malbatê mecbûr dike ku giş jê ra li çepikan xin.
Bêguman Nîcolo ji vê merasimê nefret dike, lê li alî din destê wî ji kemanê jî
nabe û roj bi roj jî pêşketineke pir mezin nîşan dide. Di nav salekê da ew
besteya xwe ya pêşî çêdike, li Katedrala San Loranzo konsera xwe ya pêşî dide û
wek solîst êdî amade ye ku derkeve hemberî temaşevanan.
Gelek eşrafên bajêr bi vê pêşketina Nîcolo hewqasî kêfxweş dibin ku radibin di
nav xwe da pera top dikin, didin malbata Nîcolo, ji bo ku wî bişînin ba
mamosteyekî baştir.
Lê bavê wî tu carî jê naqete, tim wî raxne dike, tirsê tê difirîne û eziyetê pê
dide kişandin.
Piştî gelek sal ewê Nîcolo bibêje ku di hemû jiyana wî ya xortaniyê da du tişt
tenê di serê wî da hebûne:
- Yek jê, fêrî teknîkeke muazem bibim û ya din jî ji bavê xwe bi dûr kevim, ku
ew bi tu hawî nikanibe xwe bigihîne min.
Xumara mezin
Piştî demekê Nîcolo digihîje her du armancên xwe jî. Rojê yanzde saetan
dixebite, heta ku tiştê nikanibe lêxe nemîne.
Dû ra roja ku musabeqeyeke mehelî qezenc dike û di tiyatroyê da wek kemanjen ji
xwe ra karakî dibîne û ji malê jî direve.
Û di eynî wextê da ew şerabê, jinan û xumarê jî kişif dike û sond dixwe ku ewê
perayekî pirr qezenc bike, ji bo ku kanibe xwe bide wan hemûyan.
Evîna wî ya pêşî xatûneke esrarangîz a esîlzade ye. Xatûn wî bi xwe ra dibe
qesra xwe ya li Toscana û li wir du salan li ba xwe dihêle.
Li gor îddîa Nîcolo ev xatûna esîlzade wî fêrî gîtarê dike. Gava ew ji wir
dihera, ji bo bîranînê xatirayekê dide xatûnê. Ev "Duetto Amoroso" ya
ji bo keman û gîtarê ye, ji neh beşên bi navên "îqna",
"muwafeqet", "dilşadî" û yên din. pêk hatiye.
Karakî baş e, ku meriv kanibe bi dest xwe bixe
Piştî wê, Paganînî li ba xweha/xwenga Napoleon, Marîe Elîsa Boneparte,
Qiralîçeya Lucca wek sermuzîsiyen dixebite.
Ew dibe şefê orkestra qirêl û di merasimên wî yên muzîkê da besteyên xwe pêşkêş
dike, dersa kemanê dide wî û heta gelek caran di oda Qiralîçê ya razanê da
dersê dide wê jî.
Marîe Elîsa yekcarnan di konserên Paganînî da ji kêfa dengê xwe pirr bilind
dike û digurre.
Li ser vê, wê derdixin der, îcar gava wê derdixin der ji jinên qesrê yên din ra
êdî pir ne zor e ku xwe bigihînin Paganînî.
Dostikê jinan
Meriv nikane qal neke: Paganînî ji jinan hez dikir û wan jî jê ra nedigotin na.
Wî qebûl dikir ew ne yekî "çeleng" e, lê digot :
"Gava jin li min guhdarî dikin xwe davêjin ber nigên min."
Û ji xwe wî jî dixwest ku wan tam li wir bibîne, lema jî kêm lênedixist.
Şevekê nîvê şevê dihera keçikeke cuwan ziyarat bike, lê bi şaşî dikeve maleke
din û ji mecbûrî ji pacê baz dide.
Li Mîlano dîsa bi şaşî dikeve maleke xerîb, xanimeke gelek delal nexweş e, di
nav nivînan da ye. Vê carê nareve, dibêje ez tixtor im. Piştî ziyarata sisiyan
jinik dibe bistim, yanî sax dibe.
Li Turîn dilê wî dikeve keçikeke çardesalî, lê bavê keçikê nahêle keçik pê ra
bizewice; bavê keçikê dibêje:
Bi xêr kînga keçik mezin bû, ezê wê çaxê bifikirim.
Û li Genua bi rastî jî ew tê girtin; îddîa ew e ku bi soza zewacê keça yekî
terzî xapandiye û pê ra raza ye. Li ser vê yekê ew bi hawakî felsefîk dibêje:
- Di meseleyên wiha hesas da kabê meriv hertim mîr nayê.
Hin carên din jî tu namîne ku Paganînî bizewice, lê her car jî di deqîqeya dawî
da gelşek, mani'ek derdikeve. Di mektûbeke xwe da ji hevalekî xwe ra
dinivîsîne, dibêje, "bêkarî (azibî) sultanî ye."
Û her wisa azib jî dimîne
Wî ji vê jînê hez dikir.
Şampiyonê muzikê
Bi vê yekê ra tiştê herî girîng yê qewimî bû bi rastî jî Paganînî bûbû kemanjenekî
herî bêemsal, yektayekî hemû wextan;
herçiqas ev îddîa ya wî be jî.
Wek hosteyekî mezin wî kanîbû bi kemanê rayina kûçik, qixîna qazê, çirçira
sîsirkê û çîrkîna(zîqîna) deriyakî hesinê zengarî texlîd bikira.
Carê di vebûna konserakê da bi kemanê ji temaşevanan ra dibêje "êvar
baş." !
Vê yekê hewqasî bi ruh dibêje ku hemû temaşevan jî lê vedigerînin, dibêjin
"êvar baş" !
Carake din kemanvanekî zikreş şert digra, dibêje raqibê min nikane konsereka
nuh û zahmet raste rast ji rûpelê lêxe.
Paganînî bi şiklekî mukemel lêdixe û heta hinekî din jî zahmetir dike, noteyan
serberjêr dide ser textikê notayê.
Heger di dema lêxistinê da têlek biqetiya, ji bo ku têlê biguherîne nabên
nedidayê, tenê dûzana tiliyan diguhert, bi vî hawî bi wan sê têlên mayî dom dikir.
Ji hevaleka xwe ra besteyeke "Scene Amourause" bi du têlan çê dike û
gelek caran jî perçeyên xwe yên herî meşhûr ji serî heta dawî bi têlekê tenê lê
dixe.
Li Fransayê endamên orkestrayê di konserakê da rafeqeta bi Paganînî ra red
dikin, ji ber ku nikanin xwe întîbaqî
tempoya wî bikin.
Li Englistanê kemanjenekî meşhûr, bi navê Morî, hewqasî di bin tesîra lêxistina
Paganînî da dimîne, radibe kemana xwe dide ser serê xwe û wê bi du kronan harac
û mazat dike.
Li îtalyayê mezinayiya wî ya bêemsal tesîrake hewqas mezin li
Meyerbeer(1791-1864) dike ku Meyerbeer êdî nikane bixebite, dev ji
amadekirina operên xwe ber dide û dide dû Paganînî, teqrîben li hijde
(18)konserên wî temaşe dike.
Li Awusturyayê Schubert ji bo ku li Paganînî guhdarî bike ji xelkê pera deyn
dike û gava ji konseran jî derdikeve êdî ne li ser hişê xwe ye, dibe wek
mirîdekî ku bi cuzbê bikeve.
Chopin(1810-1849)li Polonyayê dibêje:
Ji alî hisan ve ew pirr xurt û bêemsal e.
Rexnegirekî Fransiz di nivîseke xwe da dibêje:
-Heger wî sed sal berê wiha lêxista, ewê wek sihêrbazekî bihata şewitandin.
Gelek dijwarî
Lê pirr mixabin ku bi rastî jî hin însanan bawer dikirin ku Paganînî sed salî
berî dema xwe dijiya. Qenaeta hin kesan ew bû ku bi Paganînî ra muheqeq tiştekî
mîstîk heye, heger tunebûya wî yê nikanîbûya wiha lêxista.
Rîwayet li hemû Ewrûpayê belav dibin:
Paganînî teknîka xwe ya harîqa pirr bi pêş da biribû, ji ber ku ew heyşt salan
di hefsê da mabû û di nav van heyşt salan da wî bi hawakî bênabên prova kiribû.
Wî hemû perçeyên xwe ji bo têlekê nivîsandibûn, ji ber ku qerdiyanê hefsê hew
destûr dabûyê. Nizanim ruhê hemû dostikên wî di kemana wî da girtî bûn.
Wî hewqasî zû lêdixist, ji ber ku yaya kemana wî tije gulleyên(xar) ji qurşûnê
bûn. Dengê kemana wî tu carî xera nedibû, ji ber ku têlên wê ji rûviyên raqibên
wî yên mirî bûn.
Û ya ew lawê şeytên bi xwe bû û ya jî bi kêmanî ruhê xwe firotibû îblîs û li
hember vê jî li sahnê îblîs her heraketên wî îdara dikir.
Dawiya dawî Paganînî mecbûr dimîne ku mektûbeke diya xwe biweşîne û bi vê riyê
jî nîşanî milet bide ku dê û bavên wî jî însan in.
Ew bi vê jî nayê serî, radibe anonsên dirêj dide rojnameyan, ji bo ku îddîa û
derewên der û doran yên bêbingeh pûç bike.
Lê însan dîsa jî bi şik in…
Kemanjenekî îngilîz pirr ji nava xwe razî
ye, dibêje ezê sirê vê hostetiya Paganînî fêr bibim. Li ser vê, radibe tam şeş
mehan li pey Paganînî digera, bi dizî li axaftinên wî guhdarî dike û bala xwe
didê hela ka çi dixwe û çi veduxwe.
Carakê jê ra li hev tê, li otêlekê oda wî û ya Paganînî dikevin kêlek hev, bi
vî hawî firsendê dibîne di qulika derî ra li Paganînî mêze bike. Lê tiştekî bi
ser avê naxe.
Serkevtin li pey hev tên
Ji ber ku sir qet ji hev naqetin, lema efsane jî her ku diçe mezintir dibe.
Û Paganînî jî her ku diçe dibe superstar. Împaratorîçe, dukên herî mezin û
prens ji bo ku herin li konserên wî temaşe bikin bi hev ra dikevin raqabetê. Û muzîsyenên feqîr
jî kincên xwe difroşin ji bo ku kanibin di konserên wî da ciyekî erzan bi destê
xwe xînin.
Heyranên wî li kuçe û kolanan, li hotêlên ew lê dimîne, heta salonên ku
konseran lê dide pê li serê hev dikin, ji bo ku bi kêmasî kanibin vî merivê
mezin bibînin.
Û gava dibînin jî destên xwe pê dikin, dixwazin baş îqna bibin ku hela ka rast
ew benderuh e ya na.
Gelek tacirên jîr, bi saya hin îcadên wek parfumên Paganînî, qutiyên cixarê yên
Paganînî, gopalên Paganînî, bişkokên Paganînî û gelek tiştên wek van, pirr
dewlemend dibin.
Heta meriv kanîbû paste û simîdên Paganînî jî bixwara, kulînçeyên wî bikiriya.
Di lîstika bîlardoyê da şiklekî temasa bi topê ra navê wê kiribûn derba
"La Paganînî."
Ya jî meriv kanîbû biçuya ji dikanekê cotek lepikê ku li ser ferê çepê keman û
li ser ferê rastê jî yay hatibûn nexşandin bikiriya û têkira destê xwe.
Paganînî bû baron, bû amîral...
Tê gotin ku Paganînî rojekê li Wîyanayê li paytona yekî îtalî suwar dibe.
Paytoncî ji Paganînî destûra belavkirina vê bûyerê dixwaze û helbet destûrê
digre. Û bi herfên mezin li pişt paytona xwe "PAGANÎNÎ FÎACRA"
dinivîsîne.
Piştî vê raqlamê karê wî hewqasî baş dibe ku mêrik radibe dev ji paytoncîtiyê
berdide û ji xwe ra otêlekê dikire. Qet desttengiyê nabîne
Paganînî qet pera wenda nake. Konserakê li pey konserakê dide û wek qaîde jî
bilêtên wî tim du-sê qatan ji yên xelkê buhatir bûn.
Carake din, paytonciyek wî ji otêlê dibe avahiya ku ewê konsêrê lê bide, lê
hinekî zêde jê digre û wek sebeb jî dibêje ku:
- Ez ji te zêde digrim, ji ber ku bilêta konsera te jî pirr buha ye. Paganînî
gotina mêrik di devê wî da diqurçimîne, dibêje:
- Heger tu min li ser tekerekî bibî wir, ezê jî heqê bilêtê ji te nestînim.
Lê wê pirr nakşîne bilêtên konserên wî hîn jî buhatir bibin; hewqasî buha
bibin ku hetanî wê demê tu muzîsîyenekî din negihîştibe wê deracê.
Lê dîsa jî konserên wî tim tije dibin.
Dû ra jî li Ewrûpayê hin îddîayên din digerin:
- Li Ewrûpayê Paganînî merivê herî çukûs e. Zêrên tu qiralekî bi qasî yên wî
tune ye. Ew li pey perên temaşevanan e. Li hin deran navê wî dikin
"Paganîente" (Paganînê ku heqê tiştekî nade).
Heta bigihîje şairakî wek Heîrîch Heîne ji Paganînî ra dibêje:
- Ew wampîrakî bi keman e, heger naxwaze xwîna me vexwe jî bi kêmanî dixwaze
perên bêrîkên me bixwe.
Her çiqas milet di heqê jiyana Paganînî ya prîvat da gelek çîrok belav dikirin
û ji buhabûna bilêtên wî gazin dikirin jî, lê dîsa jî însan qefle bi qefle
diçûn konserên wî û her kes hemfikir bû ku lêxistina wî ya kemanê tiştekî
muhteşem bû. Raxnegirakî Fransiz dibêje:
- Destûrê bidin bira jin, zarokên xwe yên nuhwelidî bi xwe ra bibin konserên
wî, ji bo ku piştî şêst salên din rabin quratiyê bikin, bibêjin me jî carakê li
Paganînî guhdarî kiriye.
Dibe ku Paganînî ne lawê diya xwe yê herî di halê xwe da bû, lê tiştê
bêmunaqeşe ew kemanjenekî herî baş bû.
Û helbet yê herî bi şik.
Wî, perçên xwe yên soloyê bi piranî bi dizî digirt, ji bo ku kemanjenên din wan
nedizin.
Li gorî îddîa Paganînî, metodeke wî ya sirî hebûye, li derekê dibêje:
- Bi vê metodê muzîsiyenekî xort di nava sê salan da kane bigihîje
mukemeliyeteke wiha ku ancax ew piştî xebateke gelek zahmet di nav deh salan da
bikanibe bigihîjê.
Lê çi heyf ku tu kes fêrî vê metodê nebû, lema jî çi wextê Paganînîyekî din
derneket. Însan bi gelek hawî xebitîne ji bo ku sirê vê dehaya wî fêr bibin, lê
heta nuha kes fêr nebûye.
Wergera ji swêdî: Zinarê Xamo
Nûdem WERGER No: Payiz 1996