Li ser rexneya hevalekî

Kekê Mustafa Kaplan, min negotiye formeke wiha tuneye û kesên bi tewanga ”Δ dinivîsin vê formê ji ba xwe çêdikin.
Ez zanim li başûr qismekî kurdan vê tewangê bikar tînin. Ez dibêjim ev lokal e, formeke arkaîk e û loma jî ji guhê piraniya kurdan ra xweş nayê. Û her wisa ji alî piraniya kurdan ve jî nayê bikaranîn.
Li hin herêmên din hin formên din jî hene û him jî ew form ji alî coxrafiyeke pir firehtir û nufûseke pir zêde ve tê bikaranîn.
Mesela li ba me tewangek din heye, em dibêjin:
Şivên pez kişand.
Gêvên naxir bir.
Bêrx maka xwe mêt.
Kêrî ji fêzê rakin. Hêsp berdin.
Gê bê alif nehêlin.
Kêvir li hewşê girê bidin.
Berên bera nava pez bidin.
Qerêş arvanê me gir hêraye.
Û gelek numûneyên wiha hene. Û ev form jî alî nufûseke pir mezin ve tê bikaranîn, tê nasîn., ne xerîbê wê ne.
Lê ev formjî hêdî hêdî dimre, bikaranîna wê roj bi roj kêm dibe, li hin herêman nemaye, lê hin herêman hîn heye.
Mesela jê dêlî tewanga jor ve, em êdî wiha dibêjin:
Şivan pez kişand.
Gavên naxir bir.
Berx maka xwe mêt.
Kerî ji fêzê rakin.
Hesp/hespê berdin.
Ga bê alif nehêlin.
Kavir li hewşê girê bidin.
Beran bera nava pez bidin.
Qeraş arvanê me gir hêraye.
Helbet ev guhertin li her derê, li her herêmê, di hemû tewangan da bi eynî tempoyê naguhere, li hin deran zû û li hin deran jî hêdî dibe. Lê tiştek heye, ev babetê tewandinê dimre û ziman hêsantir dibe, fêmkirina wî rehettir dibe, nêzî standartbûnê ve diçe.
Ev nayê wê maneyê hemû tewang ewê sedî sed ji ortê rabe, qet numûneyek nemîne.
Tiştekî wiha qet ne mimkûn e, îstîsna ewê tim hebin. Di hin deran da îstîsna ewê bibmînin.
Di her zimanî da îstîsna hene û îzaheke hebûna wan tuenye. Ji ber ku navê wan îstîsna ne. Tu viya ji min baştir dizanî.
Qismekî pir mezin ya nufûsa kurdan dev ji tewanga bi tîpa ”Δ berdaye û hêdî dev ji ya herêma me û ya herêmên din jî berdide.
Lê ev nayê wê maneyê ku ewê di deran da hin numûne nemînin. Hertim merivê kanibe hin numûneyên van tewangan nîşan bide. Loma jî tim û tim ewê hin gotinên, hin navên bi tewang bimînin. Lê ev numûne ewê îstîsna bin.
Mesela min nuha dît, hevalekî gotiye, ”Bekoyî” ket xewna min. Bi min û bi milyonên wek min ev tewang pir ne xweş tê.
Nuha ji bo çi emê rabin wê ”Î”yê bi bi navê Beko, Hesen, Ahmed, Husên, Zinar ve kin?
Çima em mecbûrî wê tewangê ne?
Gava ev tewang tunebe ji alî têgihîştinê em xwendevan çi wenda dikin?
Bi dîtina min hebûna vê tewanga ”Δ yê tevliheviyekê û ji alî têgihîştinê zahmetiyekê peyda dike. Û ev jî ji alî ilmê ilmê lîngustîk ve ne rast e.
Ji dêlî ”Bekoyî” ve gava em bibêjin, ”do bi şev Beko ket xewna min” ya jî Beko derew kir, çi şaşiya wê heye û çiyê zimên xera dike.
Mesela min li jor got ”zimên”, lê gava ez bibêjim ”çiyê ziman xera dike” jî rast e.
Û jixwe guhertin berbî wî alî ve diçe.
Devokeke lokal, tewangeke ji alî nufûseke pir hindik ve tê bikaranîn ne rast e meriv li ser nufûseke pir mezin ferz bike û bixwaze bike formeke standart, qaîdeyeke mecbûrî ya ji 30 milyon kurd.
Ez fêm nakim ji bo çi emê Ahmed ra bibêjin ”Ahmedî”, ji Zinar ra bibêjin ”Zinarî”, ji Husên ra bibêjin ”Husênî”, ji Silêman ra bibêjin ”Silêmanî”, ji Celal ra bibêjin ”Celalî” , Mumtaz ra bibêjin ”Mumtazî”, Faris ra bibêjin ”Farisî”?
Çima em mecbûr in vê tewangê bikin?
Kekê Mustefa, tu jî baş dizanî ku zimanekî zindî tim xwe nuh dike, diguhere. Ev guhertin ji xezîneya gotinan dest pê dike. Îmla, gramer, tewandin, hawê nivîsînê û hevoksazî jî têda, tim diguhere, tu carî sabit namîne.
Loma jî li filan derê kurd wiha dibêjin, filan tişt bêyî vê tewangê nabe di zimannasiyê da ne tiştên mutleq in.
Li alî din ev kesên ku îro xwe wek zimanzan dibînin û qaîdeyan datînin, li ser me ferz dikin, bi dîtina min ew bi xwe jî ne zimanzan in yanî ne lîngivîst, fîlolog in. Heger çend kesên ez wan nas nakim hebin jî axirê ne ziman Quran e û ne jî ew muftî ne. Alim jî dikanin carnan şaş bin û fikrên xwe biguherînin.
Herkes li gorî îmkan û zanîna xwe tiştekî fêr bûye. Hurmeta min ji wan kesan ra heye û carnan jî ez bi ya wan dikim.
Lê li meydanê biryara dezgeheke, otorîteyeke netewî tuneye. Loma jî dibê meriv zanîna xwe jî zêde mezin û mutleq neke. Jixwe heger ne wiha bûya ewê hemû zimanzanên me li ser îmla û gramerê û tewandinê, awayê nivîsînê yanî di her warî da li hev bikirana…

XXX
Mihemdê hêja, tu li gorî çi dibêjî, ”hûn li Wêranşarê nabêjin wî kevirî bide min”?

Ez li wir mezin bûme. Hinek dikanin bi şaşî bibêjin ”wî kevira bide min” lê şaş e.

Meriv dibêje, ”kevirê min, darê min, çoyê min, singê min, kuçê min, lawê min, birê min, bavê min û hwd.

Ji ber ku kevir nêr e em dibêjin ”wî kevirî”, wî darî, wî çoyî, wî singî, wî kuçî bide min.

Lê wê şeşderbê, wê tivingê bide min. Xanima min, keça min, diya min.

Lê rext nêr e, loma jî em dibêjin, ”ka wî rextî bide min…”

Li herêma Wêranşarê di nêr û mê da qet şaşî tuneye.